[Η Ατζέντα της Αλλαγής] - Η Πραγματικότητα Σήμερα - [3]

Ο σύγχρονος άνθρωπος και η κοινωνία σήμερα.

Η αποτυχία της «συλλογικής εμπειρίας» του προηγούμενου αιώνα σφράγισε ανεξίτηλα τη μοίρα του σύγχρονου ανθρώπου-πολίτη. Το τέλος της ουτοπίας, το συνακόλουθο τέλος της ιστορίας και των μεγάλων «-ισμών» αποτέλεσε ορόσημο στον τρόπο σκέψης και συμπεριφοράς του, στο περιεχόμενο των επιδιώξεων του, στα μέσα τους σκοπούς της ύπαρξης του.

Το συλλογικό ιδεώδες έχει πλέον απολέσει την εμπιστοσύνη του. Η απώλεια της εμπιστοσύνης επεκτείνεται και στον εαυτό του, στην ικανότητα του να δρα συλλογικά, να εφαρμόζει συλλογικές λύσεις. Η απώλεια αυτής της εμπιστοσύνης σηματοδοτεί τη στροφή προς τον εαυτό, τη στροφή προς «τα μέσα». Ο σύγχρονος άνθρωπος – πολίτης σφραγίζει τη ζωή του επιχειρώντας να ανακτήσει αυτή τη χαμένη προς τον εαυτό του εμπιστοσύνη. Η προσπάθεια αυτή ενισχύεται από την αντίληψη, ότι οποιαδήποτε συλλογική προσπάθεια με εν δυνάμει συλλογικό όφελος είναι εκ των προτέρων καταδικασμένη σε αποτυχία.

Για να πετύχει την ανωτέρω αυτοεπιβεβαίωση ρέπει προς την ιδιοτέλεια. Κοινή συνισταμένη των πράξεων του η μεγιστοποίηση της ατομικής του ευημερίας, no matter the cost. Ως μέτρο ευημερίας ορίζει την κατανάλωση υλικών αγαθών, άρα την παραγωγή και κατοχή χρήματος. Επιδίδεται, λοιπόν, σε έναν ανηλεή αγώνα παραγωγής και κατοχής χρήματος προσπαθώντας να επιβεβαιώσει, ανταγωνιστικά με τους άλλους, την ισχύ της ύπαρξης του. Ξοδεύει όλη του την ενέργεια επιδιδόμενος σε έναν άκρατο υλισμό, στα πλαίσια μιας καταναλωτικής κοινωνίας. Ωστόσο, αυτός ο τρόπος θεώρησης των πραγμάτων εγκλωβίζει τον σύγχρονο άνθρωπο – πολίτη σε μια κυκλικά επαναλαμβανόμενη φθοροποιό διαδικασία. Παράγει χρήμα, χρησιμοποιεί αυτό το χρήμα για την απόκτηση υλικών αγαθών, αναπαράγει χρήμα. Αναζητεί την ικανοποίηση και την ευτυχία σε εφήμερα πράγματα. Ως εκ τούτου, εφήμερη και παροδική είναι η ικανοποίηση και η ευτυχία που αυτά του προσφέρουν.

Το εφήμερο, πλέον, έχει αποκτήσει κυρίαρχο ρόλο στη ζωή του σύγχρονου ανθρώπου – πολίτη. Ζει για τη στιγμή, ζει για την επόμενη μέρα. Πέρα από αυτόν τον χρονικό ορίζοντα αδιαφορεί. Ανάλογος με την ανωτέρω θεώρηση είναι και ο τρόπος που αυτόν τον στενό χρονικό ορίζοντα θέλει να εκμεταλλευτεί. Η ιδεολογία του «χαβαλέ», η αντίληψη του «να περνάμε καλά» αποτελούν σήμερα κυρίαρχα κοινωνικά ρεύματα. Οι τρόποι διασκέδασης της στιγμής, ωστόσο, είναι πεπερασμένοι. Για το λόγο αυτό τα τελευταία χρόνια παρατηρείται η τάση των ατόμων να καταφεύγουν μαζικά σε καινούργιες «επινοήσεις», πιο ακραίες μορφές διασκέδασης που εκτοξεύουν την αδρεναλίνη στα ύψη. Άλλωστε, η αναζήτηση ακραίων μορφών εκμετάλλευσης της στιγμής, αποτελεί, κατά κάποιον τρόπο, συνθήκη ισορροπίας σε έναν έντονο τρόπο ζωής και εργασίας που έχει και πολύ καιρό ξεπεράσει τα όρια του φυσιολογικού.
Το τέλος της «συλλογικής εμπειρίας» είχε ως αποτέλεσμα την κρίση του «συλλογικού μας φαντασιακού». Η κρίση αυτή επιμεριστικά μεταδόθηκε στο «ατομικό φαντασιακό» των ανθρώπων. Η κρίση του «ατομικού φαντασιακού» έγινε αντιληπτή ως κρίση ταυτότητας. Ο σύγχρονος άνθρωπος – πολίτης αδυνατεί να αντιληφθεί το βαθύτερο νόημα της ζωής του. Αδυνατεί να ορίσει τα μέσα και τους σκοπούς της ύπαρξης του. Αδυνατεί να αντιληφθεί τη θέση του στο συλλογικό γίγνεσθαι και να εντάξει τον εαυτό του σε αυτό. Αδυνατεί να ορίσει το ρόλο του στην πορεία της ανθρωπότητας. Η στροφή «προς τα μέσα», προς τον εαυτό, είχε ως αποτέλεσμα την απώλεια της ικανότητας του να σκέφτεται συλλογικά, οικουμενικά. Ο σύγχρονος άνθρωπος – πολίτης δεν πιστεύει σε αρχές και ιδανικά, στο όνομα των οποίων αναπτύχθηκε και επιβίωσε η σύγχρονη κοινωνία, γιατί, απλούστατα, η πίστη αυτή «τελείωσε» μαζί με το τέλος της ουτοπίας, πέθανε μαζί με την ελπίδα για ένα καλύτερο αύριο. Ο σύγχρονος άνθρωπος πολίτης προσπαθεί εναγωνίως να νοηματοδοτήσει τη ζωή του, να εντάξει την ύπαρξη του σε ένα ευρύτερο, συνολικό σχέδιο για το παρόν και το μέλλον. Προσπαθεί, έντρομος από την πολυπλοκότητα της πραγματικότητας στην οποία ζει και το ευμετάβλητο της υφής της, να βρει ένα στήριγμα, ένα αποκούμπι, μια νησίδα σταθερότητας, ασφάλειας, ευημερίας και ευτυχίας.

Η κρίση του συλλογικού και ατομικού φαντασιακού, η κρίση εμπιστοσύνης του ατόμου προς τον εαυτό του και η συνακόλουθη κρίση ταυτότητας αποτελούν μερικές από τις κυριότερες αιτίες της ατομικής και συλλογικής μας αδιαφορίας. Αδιαφορίας απέναντι στο συλλογικό μας μέλλον, σε κάθε τι που βρίσκεται έξω από το στενό ορίζοντα της σκέψης μας και της ζωής μας. Αδιαφορίας απέναντι στο μέλλον, ένα μέλλον που έχει καταστεί πλέον αδιανόητο, αφού δεν μπορούμε να το αντιληφθούμε παρά ως προέκταση του παρόντος. Η κοινωνία της αδιαφορίας και του εθελότυφλου ατομισμού είναι γεγονός. Η γενικότερη πορεία της είναι ανάλογη με την κατεύθυνση που η ανθρωπότητα έχει προσδώσει στην ύπαρξη της. Η κοινωνία δεν βαδίζει μπροστά στα πλαίσια ενός συνολικού σχεδίου. Αντιθέτως, μοιάζει να κάνει διαρκείς κύκλους γύρω από τον εαυτό της, αναζητώντας μάταια σκοπό και κατεύθυνση.

Ο τύπος ανθρώπου που κυριαρχεί και προβάλλεται ως πρότυπο της σύγχρονης κοινωνίας προσυπογράφει τη ληξιαρχική πράξη θανάτου της. Προβάλλεται το πρότυπο ενός ανθρώπου ο οποίος έχει ως μοναδικό οδηγό το ατομικό του συμφέρον, στο βωμό του οποίου όλα επιτρέπονται και τίποτα δεν είναι επιλήψιμο. Οι κοινωνικές σχέσεις είναι σχέσεις συμφέροντος. Η εκδήλωση ενδιαφέροντος προς τον συνάνθρωπο είναι εκδήλωση συμφέροντος. Η «επιφάνεια» πριμοδοτείται, το «βάθος» τίθεται στο περιθώριο. Σημασία δεν έχει ποιο είναι το περιεχόμενο της σκέψης σου, σε τι πιστεύεις, τι αρχές και ιδανικά ενστερνίζεσαι, ποια απορρίπτεις. Σημασία δεν έχει ποιος είσαι, αλλά πως προβάλλεις τον εαυτό σου στους άλλους και τι τους κάνεις να πιστεύουν ότι είσαι. Πριμοδοτείται αυτός που ξέρει να «πουλά» καλά τον εαυτό του, αυτός που ξέρει να υποκρίνεται. Πρότυπο ο άνθρωπος ηθοποιός. Πρότυπο ο άνθρωπος που πετυχαίνει το σκοπό του, ανεξάρτητα από τα μέσα που χρησιμοποιεί για να το πράξει αυτό. Και αν με τα «έργα και ημέρες» του βλάπτει τους γύρω του και το σύνολο, ε, τότε… μαγκιά του.

Για το σύγχρονο τύπο ανθρώπου, το στιλ, το άρωμα, το φαίνεσθε, η εικόνα, αποτελούν θεμελιώδη όρο ύπαρξης. Ζούμε σε μια κοινωνία που πριμοδοτεί την «επιφάνεια» και θέτει στο περιθώριο το «βάθος». Κοινή συνισταμένη όλων αυτών η ιδεοληψία του Lifestyle, ως κυρίαρχο κοινωνικό ρεύμα της εποχής μας. Glamour δεξιώσεις, κοσμικές εκδηλώσεις, βιτριολικές κοινωνικές σχέσεις αγάπης και μίσους. Στιλ, άρωμα, ομορφιά, χρήμα, ζωή στα όρια. Λιμνάζοντα απόνερα μιας κοινωνίας που παραπαίει. Όλοι προσπαθούν να γίνουν «κάποιοι», διάσημοι, γνωστοί. «Ξέρεις ποιος είμαι εγώ;», ή, «Είμαι ο…(κάποιος)», το υπαρξιακό όνειρο του Νεοέλληνα. Η ζωή των διασημοτήτων στο μικροσκόπιο. Ο μέσος πολίτης προσπαθεί να βρει σημεία επαφής μεταξύ της πραγματικότητας που βιώνει και αυτού που θα ήθελε να γίνει. Ανακατεύοντας τα σκουπίδια των διάσημων πρωταγωνιστών της Lifestyle πραγματικότητας επιχειρεί να ορίσει τη ζωή του ως αντανάκλαση της ζωής εκείνων που θαυμάζει. Εν τέλει, σε μια εποχή έκπτωσης αρχών, ιδανικών, νοημάτων, συμβόλων, σε μια εποχή που τίποτα δεν εμπνέει, ενώ η ικανότητα του ανθρώπου να ονειρεύεται έχει ευνουχιστεί, ο σύγχρονος άνθρωπος δεν πράττει τίποτα περισσότερο από το να αναζητεί καινούργια σύμβολα που να νοηματοδοτούν τη ζωή του, που να αντικατοπτρίζουν εκείνη την ιδεατή πραγματικότητα που θα ήθελε να ζήσει. Καινούργια σύμβολα που θα αποκαταστήσουν τη ροπή του προς του όνειρο και την ικανότητα του να αγγίξει την ευτυχία.

Παραφυάδα της Lifestyle πραγματικότητας αποτελεί η έννοια «κοινωνία του θεάματος». Μια διαρκής, κυκλικά επαναλαμβανόμενη παρέλαση προσώπων η ζωή των οποίων μπαίνει στο μικροσκόπιο. Κάθε πρόσωπο έχει κάτι καινούργιο να προσφέρει, κάτι διαφορετικό να προσδώσει στην άχρωμη και άοσμη πραγματικότητα, ένα συγκεκριμένο «απόθεμα φρεσκάδας». Μόλις αυτά εξαντληθούν το πρόσωπο τίθεται στο περιθώριο, νέοι υποψήφιοι αναζητούνται προκειμένου να υποστούν τον τηλεοπτικό κανιβαλισμό των σύγχρονων αγρίων. Τα άτομα ως προϊόντα με ημερομηνία λήξης, η πλήρης εμπορευματοποίηση της ύπαρξης.

Στα πλαίσια αυτά η έννοια της εικόνας αποκτά πρωτεύοντα ρόλο. Η εικόνα αποτελεί κυρίαρχο μέσο μετάδοσης πληροφοριών. Ο σύγχρονος άνθρωπος πολίτης έχει πάψει να διαβάζει. Ο σύγχρονος άνθρωπος – πολίτης βλέπει. Συλλαμβάνει οπτικά ερεθίσματα εικόνων από τα οποία αντλεί πληροφόρηση. Αναφερόμαστε στον άνθρωπο ως τηλεθεατή της υπάρχουσας πραγματικότητας, ορισμένες φορές της ίδιας του της ζωής. Όμως, η διάρκεια της εικόνας είναι στιγμιαία, παροδική. Η εικόνα, άλλωστε, δεν αποτελεί παρά τη σύλληψη της στιγμής. Η λειτουργία αυτή διαμορφώνει ανάλογα τη σκέψη του. Η σκέψη του σύγχρονου ανθρώπου – πολίτη λειτουργεί υπό το πρίσμα του εφήμερου. «Κουράζεται» εύκολα, «βαριέται» γρήγορα. Επιθυμεί διαρκή αλλαγή και ανατροφοδότηση. Η ανωτέρω επικυριαρχία της εικόνας στη γραφή και την ανάγνωση σηματοδοτεί μια συνολικότερη στροφή της κοινωνίας και μετατόπιση του κέντρου βάρους της. Αν η γραφή, η ανάγνωση και ο τρόπος σκέψης που αυτές διαμόρφωσαν ήταν τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά του ανθρώπου – πολίτη, όπως τον γνωρίζαμε μέχρι χθες, τότε η νέα πραγματικότητα, η εικόνα, διαμορφώνει έναν νέο τύπο ανθρώπου, που σκέφτεται διαφορετικά, ζει και αντιλαμβάνεται τον κόσμο υπό μια νέα οπτική γωνία. Εν γένει, παρατηρούμε μια θεμελιώδη μετάβαση της κοινωνίας από την «εποχή της γραφής», στην «εποχή της εικόνας», από τον homo sapiens, στον homo videns.

Το παρελθόν καταδεικνύει πως η πορεία των ανθρώπινων κοινωνιών δεν είναι γραμμική και στατική, αλλά έχει περιοδικό και δυναμικό χαρακτήρα. Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς, πως η πορεία αυτή έχει έναν επιπλέον ημιτονοειδή χαρακτήρα. Η ακμή διαδέχεται την παρακμή, η παρακμή διαδέχεται την ακμή. Μία διαδικασία αέναη που εκτείνεται στο άπειρο του χρόνου, μια διαδρομή με περιοδικά μέγιστα και ελάχιστα. Το μόνο που μπορεί να κάνει ο άνθρωπος, ίσως, είναι να ελέγξει τη συχνότητα και το πλάτος των μεγίστων και ελαχίστων αυτής της πορείας. Να επέμβει, δηλαδή, στη διάρκεια της εκάστοτε διαδικασίας ακμής και παρακμής, όπως επίσης στην ένταση των συνεπειών τους. Η κοινωνία σήμερα, αναμφίβολα, βρίσκεται σε τροχιά καθόδου. Η ζωή του σύγχρονου ανθρώπου – πολίτη στροβιλίζεται και κονιορτοποιείται στη χοάνη της επίπλαστης ύπαρξης. Η σύγχρονη κοινωνία παραπαίει. Μοιάζει με πλοίο χωρίς πορεία, χωρίς πυξίδα, χωρίς προορισμό. Τα θεμέλια της τρίζουν. Η ίδια η κοινωνία στην οποία ζούμε, έχει πάψει προ πολλού να αποτελεί κοινότητα ανθρώπων που επιδιώκουν το κοινό τους καλό, που λαμβάνουν μέριμνα για τη συλλογική τους μοίρα.